Μαρουλία - Ιστορία και Μύθος
Η ιστορία του Γυναικοκάστρου συμβαδίζει με τον μύθο της Μαρουλίας, αλλά και της ανώνυμης γυναίκας που κρύβεται στο όνομά του. Από τον Νικηφόρο Γρηγορά πληροφορούμαστε ότι η ονοματοδοσία του οφείλεται στους «εγχωρίους», δηλαδή στους εντόπιους. Είναι, κατά συνέπεια, μια παλαιά ονομασία, την οποία εξηγεί ο Ιωάννης Καντακουζηνός ως συνδεόμενης με το απόρθητο, «το καρτερώτατον» του φρουρίου. Είναι το κάστρο που ακόμη και γυναίκες μπορούσαν να το υπερασπιστούν από τις εχθρικές επιβουλές.
Το απόρθητο του κάστρου προσωποποιήθηκε στα πρώιμα οθωμανικά χρόνια, όταν ο Τούρκος περιηγητής Χατζή Καλφά, περνώντας από την περιοχή του, περί τα μέσα του 17ου αιώνα, κατέγραψε τον μύθο της Μαρουλίας, της γυναίκας του διοικητή που έπεσε μαχόμενη υπερασπίζοντάς το από τους Τούρκους.
Έχει ήδη παρατηρηθεί ότι στον μύθο της Μαρουλίας καθρεπτίζεται ένα πραγματικό γεγονός, η ηρωική υπεράσπιση του κάστρου της Μύρινας στη Λήμνο από την περίφημη, νεαρή Μαρούλα κατά το 1477/78. Τα γεγονότα εντυπωσίασαν τους ανθρώπους της εποχής και οι ποιητές ύμνησαν τη Μαρούλα ως άλλη Ζαν ντ’ Αρκ, Υψιπύλη, Τελέσσιλα και Ιουδήθ, για να τονιστεί η γενναιότητα του αγώνα της. Ταυτόχρονα, στις κατά τόπους μυθολογίες δημιουργήθηκαν αφηγήσεις για γυναίκες ηρωίδες όπως η Μαρούλα. Στο Κιλκίς, η Μαρούλα ονομάστηκε Μαρουλία και η θέα των ερειπίων του βυζαντινού φρουρίου αρκούσε για να συμπληρώσει ο περιηγητής με τη φαντασία του τα γεγονότα.
Κάστρο της Ωριάς το Γυναικόκαστρο, με την Ωραία να λαμβάνει τη μορφή της ανώνυμης γυναίκας ή και της μυθικής Μαρουλίας, ειδωμένο και από αυτήν την οπτική γωνία, δικαιολογημένα μπορεί να περιλαμβάνεται ανάμεσα στα ομόλογα κάστρα του ευρωπαϊκού χώρου.
